Przebieg sprawy rozwodowej zależy przede wszystkim od treści pozwu, a także tych żądań rozwodzących się małżonków, które zgłoszą oni już w toku postępowania. Jak wskazaliśmy już w artykułach o pozwie rozwodowym, w zależności od konkretnej sytuacji faktycznej pozew rozwodowy może przybierać różny kształt. Jest to także wynikiem różnorodności wniosków, do zgłaszania jakich uprawnieni są małżonkowie, jak również tych konsekwencji podejmowanych działań procesowych, które następują z mocy prawa wobec zaprezentowania określonego stanowiska. Niniejszy artykuł ma na celu omówić ogólnie tok sprawy rozwodowej, z uwzględnieniem specyfiki postępowań zarysowanych konkretnymi żądaniami.
Zasadą jest, że w orzeczeniu rozwodowym sąd wskazuje, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Sąd poniecha takiego wskazania tylko na zgodny wniosek rozwodzących się małżonków. Jeżeli więc jeden z małżonków złoży pozew o rozwód, w którym poda, że nie chce, by sąd zajmował się winą, to sąd pominie tę kwestię tylko wtedy, gdy drugi z małżonków wyrazi na to zgodę. Jeżeli takiej zgody nie będzie, to ustalenie winy stanie się elementem procesu, mimo braku takiej woli u małżonka inicjującego postępowanie. Jeżeli jednak oboje małżonkowie podadzą, że chcą rozwodu bez orzekania o winie, to wyrok rozwodowy będzie milczał w tej kwestii. Warto wiedzieć, że postępowanie sądowe jest znacznie łatwiejsze, gdy jego przedmiotem nie jest wina rozkładu pożycia.
Jeżeli rozwodzący się małżonkowie mają małoletnie dziecko, to obowiązkiem sądu jest rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej oraz kontaktach rodziców z dzieckiem, jak również określić, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Wyjątkowo sąd nie będzie orzekał o kontaktach z dzieckiem, jeżeli taka będzie zgodna wola małżonków. Gdy jednak poniechania ustalania kontaktów zażąda tego tylko jeden z małżonków, to pozostanie to bez wpływu na przebieg sprawy. Natomiast jeżeli małżonkowie małoletnich dzieci nie mają, to nie ma w ogóle potrzeby, by sąd zajmował się podanymi wyżej kwestiami.
Proces rozwodowy, w toku którego małżonkowie niemający wspólnych małoletnich dzieci zgodnie wnieśli o poniechanie orzekania o winie, bywa określany jako łatwy do przeprowadzenia. Oczywiście nie może być mowy o żadnym automatyzmie, jako że rzeczą sądu zawsze jest ustalenie, czy doszło do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, jednak doświadczenie uczy, iż sprawę o rozwód bez orzekania o winie i bez występowania małoletnich dzieci można zakończyć już na pierwszej rozprawie.
W praktyce częsty jest następujący przebieg tego rodzaju spraw:
- Jeden z małżonków wnosi do właściwego miejscowo sądu okręgowego pozew
o rozwód, który zawiera co najmniej wszystkie niezbędne elementy, a nadto wskazanie, że powód (powódka) żąda zaniechania orzekania o winie. Powinien także poinformować sąd, że strony nie mają wspólnych małoletnich dzieci. - Drugi z małżonków wnosi do sądu odpowiedź na pozew, w której wskazuje, że zgadza się na rozwiązanie małżeństwa przez rozwód bez orzekania o winie rozkładu pożycia. Potwierdza również, że małżonkowie nie mają małoletnich dzieci.
- Sąd wyznacza rozprawę, na którą wzywa rozwodzących się małżonków do osobistego stawiennictwa, informując przy tym, że będą oni przesłuchiwani
w charakterze stron. Małżonkowie stawiają się na wyznaczony termin oraz są przesłuchiwani jako strony postępowania. W toku przesłuchania sąd (a także pełnomocnicy, jeżeli występują w sprawie) zadaje pytania celem ustalenia, czy pomiędzy stronami nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia. - Po wyjaśnieniu wszystkich istotnych okoliczności sąd zamyka rozprawę i udziela głosu stronom. Po wygłoszeniu swoich wypowiedzi małżonkowie opuszczają salę rozpraw i oczekują na wyrok.
- Małżonkowie są ponownie zapraszani na salę rozpraw, gdzie wysłuchują wyroku. Treść wyroku zależy od ustalonego stanu faktycznego. Jeżeli sąd uzna, że informacje, które uzyskał podczas przesłuchania stron, pozwalają na ustalenie trwałego i zupełnego rozkładu pożycia, to orzeka rozwód.
- Żadna ze stron nie żąda uzasadnienia wyroku, jak też nikt nie wnosi apelacji,
w związku z czym wyrok staje się prawomocny.
Nakreślony wyżej scenariusz zdarza się w praktyce sądowej, co oczywiście nie oznacza, że Twoja sprawa przebiegnie w ten sam sposób. Na przebieg postępowania wpływa wiele okoliczności, które nie dają się przewidzieć z góry. Jako przykład zdarzenia, które zaburza modelowy tok sprawy, podać należy braki w doręczeniu pozwu bądź wezwania na rozprawę. Jeżeli na rozprawę stawi się tylko strona powodowa, a sąd stwierdzi, że w aktach brak jest zwrotnego potwierdzenia odbioru korespondencji wysłanej przez sąd stronie pozwanej, to obowiązkowo rozprawę odroczy. W takiej sytuacji nie ma szans na to, by rozwód został orzeczony już na pierwszej rozprawie. Praktyka procesowa zna również sytuacje, w których małżonek, który wniósł pozew z żądaniem zaniechania orzekania o winie, swoje żądanie cofa w toku sprawy. Wtedy sąd jest zobligowany jednak zająć się winą. Podobnie nie jest ewenementem sytuacja, w której małżonek pozwany o rozwód najpierw wnosi pismo ze zgodą na rozwód bez orzekania o winie, a następnie na rozprawie oświadcza, że jednak nie jest zainteresowany takim rozstrzygnięciem. Także w takiej sytuacji sąd będzie musiał orzec o winie rozkładu pożycia. W zasadzie nie zdarza się, by sprawy rozwodowe, w których prowadzone jest postępowanie dowodowe co do winy rozkładu pożycia, kończyły się na pierwszej rozprawie.
Jeżeli w danej sprawie brak jest zgodnego wniosku stron o zaniechania orzekania o winie rozkładu pożycia, to sąd zobligowany jest prowadzić postępowanie dowodowe, aby ustalić czy i który z małżonków ponosi taką winę. W takich sprawach często przeprowadzane są dowody z dokumentów oraz zeznań świadków. Nie brakuje także takich dowodów, o których milczy procedura cywilna, ale które mogą powoływane ze względu na otwarty katalog środków dowodowych. Mowa tu przykładowo o zdjęciach, filmach, czy też wydrukach komputerowych (np. stron internetowych). Przebieg postępowania dowodowego w znacznej mierze zależy od aktywności stron w tym zakresie. W interesie każdego z małżonków jest co najmniej nie zostać uznanym za wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Często ten interes wyraża się w uznaniu drugiego małżonka za wyłącznie winnego rozkładu. Żeby osiągnąć pożądane rozstrzygnięcie, należy wykazać stosowną inicjatywę dowodową i przez to doprowadzić do takich ustaleń faktycznych, które wskazywać będą niewinność jednej strony przy jednoczesnej winie drugiej strony (pożądana konfiguracja może być różna, przykładowo: w interesie małżonka, który ponosi winę rozkładu pożycia, może być wykazanie, że nie jest to wina wyłączna, czyli że winę rozkładu ponoszą w istocie obie strony).
Jeżeli strony postępowania rozwodowego maja wspólne małoletnie dziecko, to konieczne jest przeprowadzenie postępowania dowodowego celem ustalenia tych kwestii, które istotne są z perspektywy dobra tego dziecka. Sąd rozstrzygnie o władzy rodzicielskiej i kontaktach rodziców z dzieckiem (sąd nie będzie rozstrzygał kwestii kontaktów z dzieckiem, jeśli małżonkowie zgodnie wniosą o poniechanie tego) oraz ustali, w jakiej wysokości każdy z rodziców jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Jeżeli kwestie te są pomiędzy stronami sporne, to w interesie każdej z nich jest powoływanie dowodów istotnych dla ustalenia korzystnych dla niej okoliczności. Przy ustalaniu faktów związanych z małoletnim dzieckiem rozwodzących się małżonków, sąd może sięgnąć po dowód z wywiadu środowiskowego. Może również zasięgnąć opinii biegłych, którzy wypowiedzą się w przedmiocie m.in. charakteru środowiska rodzinnego dziecka czy też relacji wynikających z sytuacji rodzinnej (warto przy tym wiedzieć, że praktyka sięgania po opinię regionalnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych budzi pewne kontrowersje; z prezentowaną wobec niej krytyką należy się koniecznie zapoznać, gdy sytuacja procesowa wymaga podjęcia próby zwalczenia wniosków opinii wydanej właśnie taki podmiot). Poza tym, strony mogą dowodzić swoich twierdzeń wszelkimi dowodami, przy czym decyzja, czy dany dowód należy dopuścić, należy zawsze do sądu. W przedmiocie kwestii istotnych dla dobra małoletniego dziecka znaczącą rolę może odegrać tzw. plan opiekuńczo-wychowawczy. Gdy małżonkowie dojdą do porozumienia i stworzą taki wspólny plan, to obowiązkiem sądu jest go uwzględnić. Oznacza to, że współpracując przy ustalaniu kwestii związanych z dzieckiem, rodzice mają dużo większy wpływ na to, jak będzie się w przyszłości układała ich relacja z dzieckiem. W braku takiego planu, sąd rozstrzyga (uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców) o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia
Jeżeli przedmiotem postępowania będą kwestie alimentacyjne (dot. świadczeń na rzecz dziecka lub na rzecz małżonka), to badaniu podlegać będzie obowiązkowo sytuacja finansowa małżonków. Wysokość alimentów powinna zależeć od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego do świadczeń oraz możliwości zarobkowych i majątkowych obowiązanego do tych świadczeń. Także w tym przedmiocie dowodzić swoich twierdzeń można na różne sposoby. W praktyce dominują dowody z zeznań świadków oraz dokumentów (np. zaświadczenia o wysokości otrzymywanego wynagrodzenia za pracę bądź innych dochodach, gdy idzie o możliwości zarobkowe obowiązanego; faktury dokumentujące wydatki, gdy idzie o usprawiedliwione potrzeby uprawnionego).
Warto również wiedzieć, że jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe.
Zasygnalizować nadto należy, że na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Jeżeli jednak sąd uzna, że dokonanie podziału majątku spowoduje taką zwłokę, to dzielić majątku nie będzie. Doświadczenie uczy, że w przeważającej większości przypadków sądy nie dokonują podziału majątku w toku sprawy rozwodowej. Wtedy konieczne staje się wszczęcie innego postępowania.