Sprawa rozwodowa toczy się pomiędzy stronami. Stronami są osoby bezpośrednio zainteresowane w sprawie, czyli rozwodzący się małżonkowie. Małżonek, który wnosi pozew rozwodowy nazywany jest powodem (powódką), z kolei małżonka pozwanego o rozwód określa się mianem pozwanego.
Istotną częścią każdego postępowania cywilnego (a do tej kategorii zaliczać należy postępowanie w sprawie rozwodowej) jest postępowanie dowodowe. To na podstawie materiału zebranego w tej części procesu sąd ustala stan faktyczny, który następnie jest kwalifikowany prawnie.
Przykładowo:
- Na podstawie dowodów przeprowadzonych podczas postępowania dowodowego sąd ustala, że strony od dłuższego czasu nie darzą się uczuciami, nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego oraz nie współżyją ze sobą. Takie ustalenia faktyczne pozwalają na zastosowanie odpowiedniej normy prawnej i orzeczenie rozwodu, jako że stosownie do art. 56 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód, jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia – czyli tylko wtedy żądanie rozwodu będzie mogło być skuteczne, jeżeli trwałemu zerwaniu uległy więzi: emocjonalna (uczuciowa), gospodarcza i fizyczna.
- Na podstawie dowodów przeprowadzonych podczas postępowania dowodowego sąd ustala, że małżonkowie co prawda twierdzą, że się już nie kochają, ale wciąż wspólnie jedzą, robią zakupy, zajmują się domem itp., a nadto – utrzymują regularne kontakty seksualne. Takie ustalenia faktyczne mogą doprowadzić do odmowy orzeczenia rozwodu, ponieważ nie spełniają wskazanych wyżej przesłanek prawnych rozwodu.
- Na podstawie dowodów przeprowadzonych podczas postępowania dowodowego sąd ustala, że małżonek pozwany o rozwód z żądaniem orzeczenia jego winy dopuszczał się zdrad małżeńskich. Takie ustalenie faktyczne może pozwolić sądowi na orzeczenie rozwodu z wyłącznej winy tego małżonka, jeżeli to właśnie ustalone zdrady małżeńskie legły u podstaw rozkładu pożycia.
Jak widać, przebieg postępowania dowodowego oraz jego wyniki rzutują bezpośrednio na końcowe rozstrzygnięcie w sprawie. Warto więc pamiętać, że to rolą stron procesu jest zgłaszać wnioski dowodowe. Tylko w ten sposób twierdzenie strony może mieć znaczenie dla sprawy. Twierdzenia nieudowodnione zasadniczo pozostają dla sprawy obojętne. Sąd może dopuszczać z urzędu dowody niezgłoszone przez żadną ze stron (a w niektórych sytuacjach ma takie obowiązek), ale brak jakiejkolwiek inicjatywy strony ocenić należy jako działanie (zaniechanie) niezwykle ryzykowne. Odnosi się to zwłaszcza do sytuacji, kiedy roztrząsana jest kwestia winy – nie należy oczekiwać, że wystarczy przedstawienie twierdzenia o winie drugiej strony (np. o wspomnianych zdradach małżeńskich), a sąd samodzielnie dogłębnie zbada tę sprawę. Jeżeli bowiem takie twierdzenie nie zostanie udowodnione przez twierdzącą stronę, to sąd po prostu je pominie przy rozważaniu treści wyroku. W szczególności nie do pomyślenia jest, by to sąd miał poszukiwać dowodów na twierdzenia stron (dokumentów, świadków itp.). Brak należytej inicjatywy dowodowej zazwyczaj kończy się nieuwzględnieniem albo niepełnym uwzględnieniem interesów tej strony, która pozostawała bierna – w takiej sytuacji nie można mieć zarzutów do sądu, a to właśnie ze względu na zasadę kontradyktoryjności procesu, która wymaga, by strony były we własnej sprawie aktywne.
Jeżeli więc istnieją jakieś okoliczności istotne dla sprawy, to obok ich podania należy zgłosić odpowiedni wniosek dowodowy celem ich wykazania. Wniosek taki powinien zawierać wskazanie środka dowodowego i faktów, które mają zostać stwierdzone za jego pomocą.
Katalog środków dowodowych jest otwarty, co oznacza, że zasadą jest, iż dowodem w sprawie może być wszystko, co przyczyni się do jej rozstrzygnięcia. Istnieje kodeksowe wyliczenia przykładowych dowodów. Odnaleźć w nim można dowody z:
- dokumentów,
- zeznań świadków,
- opinii biegłych,
- oględzin,
- przesłuchania stron,
- grupowego badania krwi,
- filmu, fotokopii, fotografii, planów, rysunków oraz płyt lub taśm dźwiękowych i innych przyrządów utrwalających albo przenoszących obrazy lub dźwięku.
W sprawach rozwodowych małżonków, którzy mają wspólne małoletnie dzieci, istotne znaczenia ma dodatkowo wywiad środowiskowy. Przeprowadza się go w celu ustalenia warunków, w których żyją i wychowują się te dzieci.
Prawidłowo sformułowany wniosek dowodowy może więc wyglądać np. tak:
Wnoszę o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka (imię i nazwisko oraz adres do doręczeń) na okoliczność, że (opis stwierdzanego faktu).
Wniosek taki można zgłosić w pozwie, odpowiedzi na pozew, dalszym piśmie procesowym bądź ustnie na rozprawie. Pamiętać przy tym należy, że co do zasady strony mają obowiązek zgłosić wszelkie twierdzenia i dowody już przy pierwszej aktywności w sprawie, czyli zazwyczaj w pozwie bądź odpowiedzi na pozew. Wnioski zgłoszone później mogą zostać oddalone albo pomięte.
W postępowaniu w sprawie rozwodowej obowiązkowe jest przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron. Zgodnie bowiem z art. 432 ab initio Kodeksu postępowania cywilnego, w każdej sprawie o rozwód lub o separację sąd zarządza przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron.
Postępowanie dowodowe w sprawie rozwodowej ma przede wszystkim na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia, jak również okoliczności dotyczących dzieci stron i ich sytuacji, a w razie uznania powództwa – także przyczyn, które skłoniły do tego stronę pozwaną.
Protokół rozprawy powinien zawierać co najmniej oświadczenie małżonków co do liczby, wieku i płci dzieci żyjących, stosunków majątkowych i zarobkowych obu małżonków, szczególnych obowiązków utrzymania osób niebędących ich wspólnymi dziećmi oraz co do treści umowy majątkowej, jeżeli małżonkowie umowę taką zawarli. Protokół może być jednak znacznie obszerniejszy w zależności od wielości kwestii podlegających badaniu w sprawie.